Saysse-Tobiczyk (rodowe nazwisko Tobiczyk) Franciszek Kazimierz krypt.: este, dr Sato, ka-sa-to, S-T, T. (1891–1980), narciarz-turysta, pisarz, dziennikarz, redaktor i edytor wydawnictw krajoznawczych. Ur. 12 I w Gorlicach, był synem Jana Tobiczyka, inżyniera, docenta Politechn. Lwow., i Władysławy ze Stefanowskich, autorki „Dziejów muzyki w życiorysach” (Lw. 1910), starszym bratem Władysława (ur. 1893), lekarza, i Janiny (ur. 1902), zamężnej Dżułyńskiej, profesora w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN.
S.-T. maturę złożył w r. 1909 w IV Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie. Studia wyższe rozpoczął na Wydz. Prawa i Ekonomii Uniw. Lwow. na kilka lat przed pierwszą wojną światową, a ukończył w Wiedniu. W r. 1920 na Uniw. Lwow. uzyskał doktorat prawa. W czasie studiów we Lwowie uprawiał intensywnie turystykę górską (w góry chodził turystycznie od dzieciństwa) oraz górskie i wysokogórskie narciarstwo turystyczne, głównie w Karpatach Wschodnich i w Tatrach. Był wówczas blisko związany z lwowskim Akademickim Klubem Turystycznym (AKT), organizacją o ważnym w dziejach polskiego narciarstwa i polskiej turystyki górskiej dorobku. S.-T. działał zwłaszcza w powstałej w r. 1911 Sekcji Narciarskiej tego Klubu. Przez jakiś czas był członkiem zarządu AKT i jednym z czynniejszych jego przodowników (dysponujących uprawnieniami przewodnickimi). Był też działaczem Karpackiego Tow. Narciarzy (KTN), pierwszej polskiej organizacji narciarskiej (powstałej w r. 1907 we Lwowie). W l. 1911–14 uczestniczył w wielu inicjowanych przez oba te zrzeszenia letnich i narciarskich wyprawach turystycznych w Czarnohorę, Gorgany, Karpaty Marmaroskie, Rodniańskie i Kelimeńskie; wieloma z nich kierował. Do ważniejszych eksploracyjnych dokonań z udziałem S.-T-a należą m.in. przejścia w rejonie masywu Pietros Mare (2 305 m), najwyższego szczytu Alp Rodniańskich, z wejściem 26 VII 1914 – od północy – na jego główny (wschodni) wierzchołek, oraz wielodniowa (24 III – 3 IV 1914) wyprawa narciarska z udziałem znanych alpinistów i narciarzy z zagranicy, w czasie której dokonano kilku pierwszych narciarskich wejść, m.in. na Gutin Tomnatik (2 018 m) w grani czarnohorskiej, Ciarcanului (1 849 m) w paśmie marmaroskim oraz Gargaleu (2 161 m) i Cisii (2 061 m) w grupie Alp Rodniańskich. S.-T. uprawiał też turystykę letnią i narciarską w Tatrach Wysokich i Zachodnich, m.in. z Henrykiem Bednarskim, Elżbietą Michalewską (Ziętkiewiczową), Józefem Oppenheimem, Aleksandrem i Kazimierzem Schielami. Jako dziewiętnastoletni chłopiec towarzyszył kierowanej przez Mariusza Zaruskiego wyprawie ratunkowej Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (TOPR) po Stanisława Szulakiewicza, który uległ wypadkowi na północnej ścianie Małego Jaworowego Szczytu w Tatrach Wysokich.
W latach poprzedzających pierwszą wojnę światową S.-T. uprawiał turystyczne narciarstwo wysokogórskie także w Alpach. Brał udział w wycieczkach i wyprawach narciarskich organizowanych przez grupę studiujących w Wiedniu Polaków, skupionych wokół Henryka Bobkowskiego, w klubie narciarskim o żartobliwej nazwie «Cap» lub CAP (tłumaczonej przez członków jako «Klub Alpejskich Pieszczochów»). Działał on od r. 1912 (lub 1911) do wybuchu pierwszej wojny światowej, należał do austriackiej federacji «Alpen Ski-Verein» (czy też Österreichische Ski-Verein?). Wyczynem S.-T-a, związanym z działalnością tego klubu, było dokonanie w styczniu 1913 drugiego polskiego wejścia narciarskiego na Hoher Sonnblick (3 106 m) w Wysokich Taurach z Walerym Goetlem i braćmi Schielami.
W sierpniu 1914 S.-T. został zmobilizowany do armii austro-węgierskiej. Kontuzjowany we wrześniu t. r. w czasie walk w Karpatach, znalazł się w szpitalu w Popradzie. Po podleczeniu przedostał się nielegalnie do Tyrolu włoskiego (należącego wówczas do Austrii), gdzie w miejscowości Ceniga koło Arco od paru lat mieszkała jego matka. Tam uczestniczył w organizowanym przez włoską konspirację przerzucaniu przez Alpy tyrolskich Włochów, którym groziło wcielenie do armii austro-węgierskiej. Po wybuchu wojny z Włochami w maju 1915 brał udział (nie wiadomo, czy będąc ponownie w służbie czynnej w armii austro-węgierskiej) w wysokogórskich akcjach wojskowych w Alpach – patrolowaniu pogranicza i transportowaniu armat po lodowcach, m.in. w rejonach Brenty, Monte Adamello i Presanella nad doliną Avi. W Alpach przebywał do grudnia 1916; w r. n. uzyskał zwolnienie z wojska (przed komisją wojskową w Grazu) i został odkomenderowany jako instruktor narciarstwa – w randze podchorążego – do austriackich kompanii alpejskich, szkolonych w Dolinie Białej Wody w Tatrach. Dokładny przebieg udziału S.-T-a w tzw. białej wojnie nie jest znany.
Na wiosnę 1918 zadebiutował S.-T. jako pisarz. Krakowski organ Polskiej Partii Socjalistycznej „Naprzód” drukował jego nowele Biała śmierć i W orkanie, oparte na własnych przeżyciach w walkach na froncie włoskim w Alpach tyrolskich. W obu utworach pojawiły się jedne z najwcześniejszych w polskiej beletrystyce motywy alpinistyczne wraz z technicznymi akcesoriami i terminologią górską. Opowiadania podpisywał autor: Kazimierz Saysse-Tobiczyk i ową formę przyjął później jako nazwisko (nie udało się ustalić daty formalnego przeprowadzenia zmiany nazwiska). W t. r. nowele te, pod zbiorowym tytułem Monte Adamello. Opowiadanie z podobłocznych wyżyn, zostały opublikowane w formie książkowej (Kr.).
Z początkiem 1919 r. S.-T. zaciągnął się w stopniu podporucznika do 1. p. artylerii polowej WP. Brał udział w walkach z Ukraińcami pod Mościskami koło Lwowa. Później, już w randze kapitana, do r. 1920 służył poza frontem, jako komendant placu w Chyrowie i Żurawicy. W tym czasie ukazały się dwie następne książki S.-T-a: Słoneczna opowieść. Poezje i legendy (W. 1919) – zbiór wierszy o tematyce religijnej, patriotycznej, miłosnej i orientalnej – i Hindu. Poemat wschodni (W. 1919) – cykl prozy poetyckiej, pisanej pod wpływem twórczości R. Tagore. W r. 1919 S.-T. opublikował jeszcze broszurę polityczną pt. Dość już ignorancji w kwestii kresów południowych! Ruś Karpacka, Tatry, Spisz i Orawa (W.), w której znalazły swoisty wyraz także jego fascynacje i kompetencje krajoznawcze. W r. 1921 wydał W śniegach. Cyklu górskiego: Klub Błękitnej Trójcy cz. 1. Jest to opowieść narciarska, której akcja toczy się w tzw. Alpach Rodniańskich w Karpatach Wsch. (w różnych autokomentarzach S.-T. utrzymywał – niesłusznie – że utwór ten wprowadza tematykę narciarską do literatury pięknej; tymczasem dużo wcześniej, bo już w r. 1914, pojawiła się ona w twórczości Jerzego Żuławskiego).
Po wojnie r. 1920 S.-T. mieszkał krótko w Zakopanem, gdzie został współudziałowcem (ze Zdzisławem Ritterschildem) pierwszej w Polsce mechanicznej wytwórni nart, założonej przez braci A. i K. Schielów. Gdy po jakimś czasie Schielowie wykupili udziały, S.-T. wyjechał z Zakopanego. Od r. 1923 pracował w Warszawie jako dziennikarz – w „Warszawiance”, „Wieczorze Warszawskim” i „ABC”. W r. 1927 opublikował kolejną narciarsko-turystyczną opowieść Wilczysko (W.), opartą na wspomnieniach z zimowych wypraw karpackich i alpejskich. Później ogłosił jeszcze w czasopismach, m.in. powieść Ostatni bieg („Światowid” 1929–30) i nowelę Zemsta („Zima–Turysta Pol.” 1930/31). Oba te utwory osnute wokół tematu narciarskiego są typowymi przejawami jednego z ówczesnych stereotypów popularnego romansu – tzw. «tatrzańskiej gry miłości i śmierci». Gdy dziennik „ABC” zaczął wydawać prowincjonalne mutacje swojej warszawskiej edycji, z inicjatywy S.-T.-a i pod jego redakcją ukazywał się przez kilka miesięcy w r. 1928 zakopiański dodatek do tej gazety, „Wiadomości z Podhala” – pierwsza gazeta codzienna wychodząca w Zakopanem. W t. r. redagował też zainicjowany przez siebie dodatek warszawskiego „Dnia Polskiego”, pt. „Express Turystyczny i Zdrojowy” (ukazywał się tylko przez 3 miesiące). W t. r. wydał książkę pt. Wielkie Zakopane i Park Narodowy w Tatrach (W.) – zbiór felietonów (drukowanych uprzednio w „Dniu Polskim”, a także w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”, „Kurierze Warszawskim”, „Rzeczypospolitej” i podhalańskim „ABC”). Postulował w nich tworzenie racjonalnej infrastruktury uzdrowiskowo-turystycznej na Podhalu, założenie parku narodowego w Tatrach. W l. 1929–30 S.-T. redagował kolumnę «Kurier Zdrojowy i Turystyczny» w krakowskim „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”. W tym czasie (1929) pełnił funkcję prezesa okręgu krakowsko-śląskiego Polskiego Związku Narciarskiego. W r. 1931 ukazał się tom 1. Przewodnika po uzdrowiskach polskich S.-T.-a (Lw.), obejmujący Polskę południowo-zachodnią.
W l. trzydziestych S.-T. angażował się we współpracę z różnymi społecznymi i komercyjnymi instytucjami turystycznymi i biurami podróży. Równocześnie redagował stałe dodatki lub kolumny turystyczne w poczytnych dziennikach i wypełniał je swoimi artykułami, inicjował, ze zmiennym powodzeniem, organy prasowe organizacji i firm turystycznych. Upowszechniały one idee masowych form aktywnego wypoczynku oraz zasady organizacji ruchu i przemysłu turystycznego, a zarazem też reklamowały usługi wczasowe i podróżnicze konkretnych firm. W marcu 1931 S.-T. wygłosił dwa referaty w Krakowskiej Izbie Przemysłowo-Handlowej; zostały one wydane później przez Centralę Propagandy Turystyki i Uzdrowisk w broszurze pt. Regionalne zrzeszenia gospodarcze jako podstawa organizacji ruchu obcych i przemysłu turystyczno-uzdrowiskowego (Kr. 1931).
W r. 1932 S.-T. był prezesem zarządu Tow. Letnisk Campingowych w Polsce. W t. r. zaczął redagować „Dokąd jechać?”, organ Polskiego Klubu Campingowego (którego był prezesem) i biura podróży «Vagon Lits Cook» (w którym pełnił funkcję radcy prasowego). Ukazał się tylko jeden numer tego czasopisma. W r. 1934 redagował „Przegląd Turystyczny Polsko-Czesko-Słowacki” w języku polskim i czeskim. W r. 1935 «Vagon Lits Cook» zaczęło ponownie wydawać „Dokąd?” pod jego redakcją. W pierwszym (i ostatnim redagowanym przezeń) numerze ogłosił wspomnienie o swojej wschodniokarpackiej wyprawie narciarskiej w r. 1914. W r. 1935 S.-T. należał do założycieli „Gońca Warszawskiego”. Redagował tu do września 1939 kolumnę «Goniec Turysty», a także tygodniowy dodatek ilustracyjny „Z kraju i ze świata”, przekształcony w r. 1938 w „Przegląd Podróżniczy”, gdzie publikował także swoje turystyczne wspomnienia; dodatek ten wychodził cały rok. Od stycznia 1938 do września 1939 redagował organ Ligi Popierania Turystyki, tygodnik pt. „Jedziemy”. Na jego łamach zamieścił wiele artykułów o gospodarce turystycznej, hotelowej i letniskowo-uzdrowiskowej.
Po wybuchu wojny S.-T. wraz z żoną opuścił Warszawę i osiadł w Lubieszowie na Polesiu. W tamtejszej średniej szkole radzieckiej uczył jakiś czas angielskiego, niemieckiego i wychowania fizycznego. W maju 1941 przez Włodzimierz Wołyński przedostał się do Lwowa, a po czerwcu t. r. powrócił do Warszawy. Tu pracował w antyniemieckiej konspiracji, m.in. ze Stanisławem Arctem i Marianem Sobańskim. Tuż przed powstaniem warszawskim (1944) wyjechał do Kaletnika pod Łodzią, a stamtąd przeniósł się do Zakopanego, gdzie do końca wojny pracował przy wyrębie drzew w tatrzańskich dobrach kórnickich.
S.-T. powrócił do Warszawy w lutym 1945. Wraz ze S. Arctem w lipcu t.r. założył spółdzielnię – Polskie Archiwum Krajoznawcze i Fotografii Dokumentarnej. S.-T. został prezesem jej zarządu. Instytucja ta miała w programie obok poczynań archiwistycznych działalność wydawniczą w zakresie krajoznawstwa. Pierwszymi publikacjami były zredagowane przez S.-T.-a przewodniki turystyczne: „Uzdrowiska polskie” (W. 1947) oraz „Podhale i Zakopane” (W. 1947).
W marcu 1946 S.-T. został aresztowany i skazany przez Komisję Specjalną do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym przy warszawskiej Delegaturze Krajowej Rady Narodowej na rok obozu pracy, pod zarzutem, iż jako prezes zarządu spółdzielni dopuścił się dla korzyści materialnych uchybień formalnych w administrowaniu majątkiem firmy. W listopadzie t.r., ze względu na ciężką chorobę, uzyskał zgodę na przerwę w odbywaniu kary, a później przedterminowe zwolnienie, po którym rada nadzorcza i komisja rewizyjna Polskiego Arch. Krajoznawczego wyraziły mu zaufanie i przywróciły do działalności na zajmowanym poprzednio stanowisku. W l. 1946–9 Spółdzielnia wydała pod redakcją S.-T.-a, w dużych nakładach, m.in. 10 albumów poświęconych Warszawie.
W r. 1950 Polskie Arch. Krajoznawcze zostało przekształcone w Spółdzielczy Instytut Wydawniczy «Kraj». S.-T. redagował tu głównie wydawnictwa o tematyce górskiej, m.in. albumy „Zakopane” (1951), „Sudety” (1952), „Beskid Sądecki” (1953) i przewodnik „Beskid Śląski, Żywiecki i Mały” (1951). W r. 1953 Spółdzielczy Instytut Wydawniczy «Kraj» upaństwowiono i połączono z redakcją sportową Wydawnictwa Min. Obrony Narodowej, tworząc Państwowe Wydawnictwo «Sport i Turystyka». S.-T. nie pozostał w nowym wydawnictwie. Wykonywał teraz swoją profesję redaktora i edytora nieetatowo. Dopiero w r. 1964 dokonał regulacji prawnej swojego statusu zawodowego: już jako członek zwycz. Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych formalnie wykonywał pracę artysty plastyka (w zakresie grafiki książkowej), na podstawie przedłużanego corocznie (do r. 1970) zezwolenia Zespołu do Spraw Plastyki Min. Kultury i Sztuki. W r. 1966 uzyskał rentę specjalną tego ministerstwa dla osób szczególnie zasłużonych dla Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a od r. 1976 – emeryturę. Katalog wystawy p.n. „Sto książek o ziemi polskiej Kazimierza Saysse-Tobiczyka” urządzonej w warszawskim Domu Księgarza (listopad 1966) rejestrował 118 opracowanych przez niego albumów, przewodników, ilustrowanych monografii popularnonaukowych. Łączny nakład tych książek wynosił w owym czasie ok. półtora miliona egzemplarzy. Czterdzieści pozycji wydano w tłumaczeniach na języki obce lub w wersjach wielojęzycznych. W trzech czwartych tych publikacji inicjatywa, tekst, kompozycja układu graficznego, dobór ilustracji były autorstwa S.-T.-a. Większość książek redagował S.-T. w wyd. «Sport i Turystyka», «Polonia» i «Wiedza Powszechna». Połowa tych wydawnictw dotyczyła gór. Prace te, w których tekst i zdjęcia stanowiły równoważne środki wyrazu, miały nie tylko duże walory informacyjne, ale i artystyczne. Wymienić tu należy m.in. Gorce i pasmo Lubania (1954), Na szczytach Tatr (1956), Pod wierchami Tatr (1956), Z biegiem Dunajca (1954), Tatry w śniegu (1962), W Sudetach (1965), W Beskidach (1966), Górskie parki narodowe (1967). Szczególną wartość przedstawia pięciotomowe dzieło zbiorowe „W skałach i lodach świata” („Na szczytach gór Europy”, 1959, „Polskie wyprawy egzotyczne”, 1961, „Od Łomnicy do Mont Blanc”, 1969, „Od Andów po Hindukusz”, 1971, „Himalaje – Karakorum”, 1974) składające się na monografię dziejów polskiego alpinizmu, z unikatowymi zdjęciami i rzetelną dokumentacją. S.-T. opracował też tom 6, ale nie zdążył go zredagować; przygotowane materiały zostały ogłoszone w książce pt. W górach wysokich (W. 1985). Od r. 1967 w uznaniu zasług w dziedzinie edytorstwa książki górskiej był członkiem honorowym Klubu Wysokogórskiego, a po jego reorganizacji w r. 1973 – Polskiego Związku Alpinizmu.
S.-T. nie był nigdy alpinistą; jego wspinaczkowe próby nie miały znaczenia sportowego. Należał natomiast do wybitnych i charakterystycznych postaci tzw. epoki zdobywczej narciarstwa turystycznego w Karpatach Wschodnich. Współkreował też swoim pisarstwem znamienny w dziejach naszej kultury górskiej wzorzec «romantyczny» turystyki narciarskiej, bezpowrotnie już zanikający.
S.-T. zmarł 5 IX 1980 w Warszawie i został pochowany w kwaterach katolickich cmentarza Prawosławnego na Woli. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim (1965) i Oficerskim (1966) Orderu Odrodzenia Polski oraz złotą Odznaką Zasłużonego Działacza Turystyki (1973).
S.-T. Ożenił się 10 IV 1920 w Żurawicy pod Przemyślem z Ewą z Kadenów; następnie był żonaty z Ireną z Rucińskich, małżeństwo to było bezdzietne.

Fot. w: Saysse-Tobiczyk K., Monte Adamello, Kr. 1918, „Taternik” 1973 nr 1 s. 3; – Jackowski A., Bibliografia turystyki polskiej za l. 1900–44, Wr. 1968; toż za l. 1945–60, Wr. 1969; toż za l. 1961–65, Wr. 1970; toż za l. 1966–70 cz. 1, Oprac. A. Jackowski, I. Krupianka, W. 1975; Enc. tatrzańska (fot.); Narciarstwo. Zarys encyklopedyczny, W. 1957; Rocznik oficerski, W. 1923, 1928; Sto książek o ziemi polskiej Kazimierza Saysse-Tobiczyka. Katalog wystawy 16–18 listopada 1966, W. 1966; – Chwaściński B., Kazimierz Saysse-Tobiczyk, „Wierchy” R. 53: 1984 s. 323–6 (fot.); Fredro-Boniecki A., Historia narciarstwa polskiego 1907–1914 r., „Narciarstwo Pol.” (Kr.) 1925 t. 1 s. 33–62; Klemensiewicz Z., Przez śnieżne wierchy Karpat, w: W skałach i lodach świata, Red. K. Saysse-Tobiczyk, t. 1: Na szczytach gór Europy, W. 1959 s. 59–87; Kolbuszewski J., Tatry w literaturze polskiej, Kr. 1982; Maślanka J., Zaranie polskiego alpinizmu w: W skałach i lodach świata, Red. K. Saysse-Tobiczyk, t. 1: Na szczytach gór Europy, W. 1959 s. 257–72; Tuszyński B., Sprintem przez prasę sportową, W. 1975; Zakopane, czterysta lat dziejów, Kr. 1991 II; Ziemba S., Śladami dwóch desek, Kr. 1955; – Maurizio-Abramowicz M., Zakopiańskie wspominki, Kr. 1955 s. 83; [Nowak A.], Chowański A., Dr Kazimierz Saysse-Tobiczyk. Najmłodszy ze starszych panów (Wywiad w pięćdziesięciolecie pracy twórczej), „Taternik” 1965 nr 3–4 s. 107–10 (fot.); [Saysse-Tobiczyk K.], 4 lata pracy Spółdzielni Polskie Archiwum Krajoznawcze i Fotografii Dokumentarnej, Warszawa 1945–1949, W. 1949; tenże, Dzieje wędrówek karpackich, w: W skałach i lodach świata, Pod red. tegoż, t. 1: Na szczytach gór Europy, W. 1959 s. 37–57 (fot.); tenże, Na wędrownym szlaku turystycznej prasy. Jak to było kiedyś? A jak dziś?, „Światowid” 1966 nr 6 s. 4; Schiele A., Polacy w Alpach Austriackich przed pół wiekiem, „Taternik” 1962 nr 1 s. 30–31; Sprawy turystyczno-uzdrowiskowo-hotelarskie w krakowskiej Izbie Przemysłowo-Handlowej, Kr. 1931 s. 111–54; Z.Z., Milion egzemplarzy książek o ziemi polskiej Kazimierza Saysse-Tobiczyka [wywiad], „Światowid” 1963 nr 50 s. 3; „Gaz. Poranna” 1920 nr 5192 s. 6; – Nekrologi z r. 1980: „Przekrój” nr 1850, „Taternik” nr 3 s. 121, i z r. 1981: „Tyg. Powsz.” nr 44, „Życie Warszawy” nr 210, 213, 214, 218, 222; – Arch. B. Muz. Tatrzańskiego: Ar/NO/914 Nieopracowany zbiór dokumentów osobistych oraz materiałów związanych z pracą redakcyjno-edytorską S.-T.-a, w tym m.in. zdjęcia, wycinki prasowe, dokumenty dotyczące aresztowania, rozprawy i skazania S.-T.-a w r. 1946, fragmenty autobiografii dotyczące pracy pisarskiej i edytorskiej z r. 1975 (mszp.); – Materiały Witolda H. Paryskiego z Zakopanego: mszp. wyd. 2 Enc. tatrzańskiej, odpis skrócony aktu ur. S.-T.-a z USC w Gorlicach nr 29/1892; – Życiorys S.-T.-a napisany przez Bolesława Chwaścińskiego na podstawie rozmowy z S.-T.-iem, przeprowadzonej w W. 21 X 1968 (przekazany W.H. Paryskiemu w r. 1984), bibliogr. Ś.-T.-a; – Długołęcka L., Pinkwart M., Zakopane od A do Z (w druku).
Andrzej Matuszyk